Stari grad Bar

Prirodne karakteristike

Stari grad Bar predstavlja najveću urbanu aglomeraciju u ruševinama u Crnoj Gori, a njegov jedinstveni položaj se ogleda u tome da je jedini utvrđeni grad na Crnogorskom primorju koji nije podignut na morskoj obali. Zaklonjen masivom Rumije, smješten je u zaleđu prostranog Barskog polja, udaljen 4 km od morske obale, na krečnjačkoj stijeni površine oko 4 ha sa najvisočijom kotom od 151 metar nadmorske visine, sa koje se pruža pogled na prostrano Barsko polje i more.

Za ovakav položaj grada izdvajaju se dva bitna razloga za pogodan život i odbranu: postojanje žive vode, prije svega u rječici Bunar koja protiče ispod grada, i reljef terena. Stjenoviti masiv, na kome je podignut grad, nepristupačan sa istočne i južne strane, pruža prirodnu osnovu koja je iskorišćena u strateške svrhe za jačanje njegovog odbrambenog položaja. Odsječen sa južne i istočne strane provalijom u koju je svoje korito usjekla rijeka Bunar i nepristupačnim liticama, od pogleda sa mora, sa južne strane zaklanja ga brdo Sv. Vido, što je činilo još jednu njegovu prednost s obzirom na opsanosti od gusara. Osim povoljnih prirodnih i klimatskih karakteristika, dobre saobraćajne osobine, kao i geostrateški položaj, imali su veliki uticaj na razvoj urbanizma i athitekture, kao i kulturnih, duhovnih i trgovačkih aktivnosti, o čemu svjedoče ostaci mnogobrojnih objekata različite namjene: stambene, javne, vojne i sakralne.

Istorijski podaci

Arheološki nalazi potvrđuju da je na prostoru Starog grada Bara života bilo još u praistorisjko, ilirsko doba, o čemu svedoči veća količina praistorijske grnačarije iz perioda 8-5. vijeka p.n.e.

Tragovi helenske i rimske kulture na širem prostoru grada Bara mogu se pratiti na osnovu pronađenih grčkih slikanih vaza (4-3. vijek p.n.e), italo-grčkih amfora i raznih drugih posuda. Otkriven je veliki broj materijalnih svjedočanstava iz doba Rimskog carstva na velikom broju lokaliteta od I vijeka p.n.e. do IV n.e. Najznačajniji tragovi rimske civilizacije predstavljaju pronađeni djelovi rimskog sarkofaga iz 3. vijeka, na čijem reljefu je uklesana predstava iz grčke mitologije.

Postoji pretpostavka da je grad pomenut prvo kod vizantijskog hroničara Prokopija iz Cezareje u 6. vijeku, dok se u istorijskim izvorima prvi put javlja za vrijeme vizantijskog cara Lava Isauriskog u 8. vijeku kao Antibareos, ali onaj najvažniji podatak iz Porfirogenitovog “Spisa o narodima”, u 10. vijeku, ističe njegov ogroman značaj u okviru vizantijske teme Drač, i ovog dijela romejskog carstva uopšte – posebno njegov značaj za istoriju rane Duklje. U latinskoj transkripciji grad se naziva Antibarum, Antibaris ili Antivari, što ostaje njegov srednjevjekovni naziv na poveljama i dokumentima.

U samom gradu najstariji arhitekstonski ostaci se vezuju za crkvu Svetog Teodora iz VI vijeka, što upućuje na zaključak da početak urbanizma potiče iz ovog perioda. U VII vijeku Bar naseljavaju romanske izbjeglice iz razorene Duklje, da bi potom dospio u ruke zetskih vladara, kada se otpočelo sa slovenizacijom njegovog stanovništva.

Vizantija je njime ponovo ovladala u doba Vasilija II, 1018. godine, ali se ubrzo vratio pod vlast Zete kada je u čuvenoj Barskoj bici 1042. godine knez Stefan Vojislav porazio vizantijsku vojsku.

U Baru je prvi zetski kralj Mihajlo 1077. godine dobio priznanje kraljevske titule, da bi 1089. godine uzdizanjem na rang arhiepiskopije Bar postao crkveno sjedište sa jurisdikcijom nad nekoliko episkopskih gradova i oblasti: Ulcinj, Svač, Drivast, Skadar, Kotor, Srbija, Bosna i Travunija. U Baru je u XII vijeku nastao i najstariji literarno istorijski spis u Južnih Slovena – Ljetopis popa Dukljanina ili Kraljevstvo Slovena (Regnum Sclavorum). Original na slovenskom jeziku nije sačuvan, dok su sačuvane verzije na latinskom jeziku. Najpoznatiji dio ljetopisa odnosi se na žitije Svetog Jovana Vladimira.

Prvi slovenski pomen grada, u obliku imena Bar sa pridjevom ‘slavni’, djelo je Stefana Prvovjenčanog iz 1216. godine, u žitiju svoga oca, Stefana Nemanje. Grad se nalazi pod vladavinom Nemanjića od 1183.

do 1360. godine kada prostorom Zete počinje da vlada feudalna porodica Balšić. Ovaj period obilježilo je ekonomsko osnaživanje grada, a na njegovu kulturnu i duhovnu obnovu uticalo je angažovanje kraljice Jelene Anžusjke, žene kralja Uroša I (1243-1276), koja u Baru dovodi Franjevce, dok benediktinski manastir Ratac postaje jedan od najznačajnijih manastira na istočnojadranskoj obali. O ovom periodu periodu kulturnogog i duhovnog uzdizanja grada govori činjenica da skoro sve ostaci crkava u gradu potiču iz nemanjićkog perioda (Sveta Katarina, Sveta Veneranda, Sveti Nikola, Sveti Marko…).

Nakon propasti Srpskog carstva, od šezdesetih godina XIV vijeka Bar se nalazi u rukama feudalne vlastele Balšića, koja je vladala Barom do 1405. godine, pa zatim od 1412. do 1421. godine. Ovaj period u toku prve polovine XV vijeka obilježen je čestim promjenama vlasti, pa je tako Bar od 1405. bio u rukama Mlečana, pa od 1412. ponovo Balšića kada je Balša III u njemu smjestio svoj dvor.

Posle njegove smrti, gradom je ovladao despot Stefan Lazarević 1421. Godine, a od 1427. Godine nalazi se pod vlašću despota Đurđa Brankovića. Mlečani njime najzad ovladavaju 1443, kada su ga oduzeli od Stefana Vukčića Kosače, u čijem posjedu je bio od 1442.

Bar se nalazi pod vlašću Mlečana od 1443. do 1571. godine. Ovaj period karakteriše uređenje gradske uprave, povećanje broja plemićkih porodica (prema podatku iz 1512. godine u barski patricijat je brojao čak 74 porodice), prihvatanje arhiepiskopskog nasljeđa, kovanje sopstvenog novca, odvojeno sudstvo, kao i obaveza Venecije da brani grad. Međutim, od početka 16. vijeka javljaju se sve veće razmirice između plemića i pučana, dok je najveća opasnost dolazila od Turske koja je više puta opsjedala grad do njegovog konačnog pada 1571. godine. Čuveni turski putopisac Evlija Čelebija daje vrijednu zabilješku o kulturnoj fizionomiji grada u periodu turske vladavine: „…tu se nalaze jedna džamija sultana Ahmeta, mekteb (viša škola), medresa (niža škola), mesdžid (džamija bez minareta), žitni ambar, skladište municije, cistjerna, impozantni topovi, kapija, muzika i jedan opkop“.

Nakon 307 godina turske vladavine, u borbama za oslobođenje 1877/78. pod komandom knjaza Nikole, crnogorska vojska je oslobodila Bar i primorala osmanskog komandanta na predaju 10. januara 1878. godine. Ovaj događaj ovjekovječen je na jednom od najoriginalnijih spomenika u Crnoj Gori koji je podignut ubrzo nakon velike eksplozije municije u kojoj je stradala crkva Svetog Đorđa 1881. godine. Spomenik „Oslobodiocima“ ima jedinstvenu fizionomiju jer je urađen od fragmenata mozaika, kamene plastike i natpisa koji su pronađeni nakon eksplozije, te predstavlja mozaični pregled istorije grada Bara kroz vjekove.

 

 

Sa nasljeđem praistorijskih kultura, nalazeći se u zoni sukoba istočnih i zapadnih civilizacija, burna prošlost Starog grada Bara baštini neprocjenjivu vrijednost istorijskog, kulturnog, duhovnog i arheološkog značaja kao izvanredan primjer multikulturalnosti i međusobnog prožimanja različitih kulturnih uticaja.

Privreda

Zbog udaljenosti od morske obale grad nije imao razvijenu pomorsku djelatnost, pa se stoga oslonio na plodnu okolinu i produktivne posjede u bližoj i daljoj okolini Bara, zanatstvo, unutrašnju trgovinu i trgovinu koju su razvijali izvan granica barske opštine. Osnovni produkt na ovim posjedima koji je gradu pružao važnu provrednu djelatnost i omogućavao pogodan život bila je proizvodnja maslinovog ulja. Najisplativije se trgovalo sirovim metalima, tkaninama i maslinovim uljem. Plodno polje bliže Baru manje je korišćeno za proizvodnju žitrarica koje su većim dijelom uvožene, pa je gro zemlje bio prektiven bogatim stablima masline, vinovim lozama i šipkovima. Od maslinarstva je stvaran najveći privredni dohodak. Pretpostavlja se da je Bar u XV vijeku imao od 80.000 do 100.000 stabala od kojih je većina tada bila stara i više stotina godina. Pored vodeničnih mlinova za mljevenje maslina koji su se nalazili na rijeci Bunar, mlinovi pokretani snagom životinja i ljudi nalaze se još uvijek u većem broju objekata u Baru. Barani su prema jednom dokumentu iz 1553. godine dobijali godišnje oko 400 bačvi (Botte), zapremina bačve je 751,17 litara što je oko 300.000 litara ulja.

Pored maslinarstva, najisplativije se trgovalo sirovim metalima, tkaninama, kao i srebrom, zlatom, olovom i bakrom, uglavnom iz Srbije. Za razliku od maslinjaka, okolina Bara nije tako bogata vinogradima, ali se ipak konzumiralo u priličnim količinama zahvaljujući velikim količinama koje je proizvodila Crmnica, pa su Barani mogli da izvoze i vino koje bi nabavljali u Crmnici. Unutrašnja trgovina imala je razvijeno zanatstvo, o čemu svedoče i imena različitih zanatlija u mnogim dokumentima – oružari, obućari, krznari, berberi, a osim njih bilo je i krojača, kovača, stolara i drugih zanatlija. Spoljna trgovina koju je Bar vodio sa Dubrovnikom i ostalim primorskim gradovima donosila je velike prihode cijelom gradu. Tako su Barani prodavali dubrovačkim velutarima špansku svilu, a početkom 16. vijeka dovozili su u Dubrovnik svilu sa Orijenta, iz Bejruta. U Dubrovnik se izvozilo ulje, kao i crveni kamen, a ima podatka o uvoženju vina, koza, kože, vune, sira, slanine, voska. Arheološki nalazi pokazuju značajan domet trgovine keramikom i staklom sa susjednim obalama Apeniskog i Pirinesjkog polustrva od kraja XII do XVII vijeka, kao i sa obalama Afrike i Bliskog istoka.

 

Video prezentacija